Często wracamy myślami do chwil, które nam dały uśmiech, pociechę, zadowolenie itd. Tym bardziej wracamy do chwil podniosłych, w których miało miejsce ważne wydarzenie, w których dokonało się coś przełomowego. Za takie można z pewnością uznać przybycie papieża-Polaka na Górę Świętej Anny – gdy przyszły Święty przez kilka godzin wlewał otuchę i pociechę w serca rodaków już czwartą dekadę trwających w ustroju nie do końca zgodnym z ich wyborem.

Rok 2020 jest ogłoszony Rokiem Św. Jana Pawła II. Mimo, że nasze życie w ostatnich miesiącach jest zdominowane przez pandemię wirusa, to jednak uważny obserwator dostrzeże wiele inicjatyw mających odciągnąć nasze myśli od epidemicznego marazmu i letargu. Wystarczą podstawowe umiejętności informatyczne, aby uczestniczyć w wydarzeniach kulturalnych online i tym sposobem np. oglądać wystawy. Tak też i Archiwum zaprezentowało kolekcję wybranych zdjęć z wizyty Jana Pawła II na Opolszczyźnie na portalu archiwalnym: www.szukajwarchiwach.gov.pl/kolekcje/-/kolekcje/24194008.

Ponadto wystawa plenerowa otwarta dokładnie w stulecie urodzin św. Jana Pawła II była włączeniem się w akcję „darna100”. Misją archiwum jest upowszechnianie historii na podstawie przechowywanych dokumentów, toteż opolska jednostka przypomniała, że papieskie szlaki prowadziły nie tylko przez góry czy kontynenty, lecz „z ziemi włoskiej do Polski”, a trzydzieści siedem lat temu również „do ziemi śląskiej” – właśnie na Górę Świętej Anny.

Wystawa Archiwum Państwowego w Opolu na mapie inicjatyw przygotowanych
z okazji stulecia urodzin Św. Jana Pawła II – www.darna100.pl

Dla Polaków wyjątkowy był już rok 1978 i jesienny miesiąc październik, kiedy to kardynał Karol Wojtyła został wybrany 455. następcą Świętego Piotra. Jakież było zdumienie wszystkich, gdy 16 października 1978 roku z Bazyliki Świętego Piotra w Rzymie rozległ się głos Habemus Papam Dominum Carolum Sanctæ Romanæ Ecclesiæ Cardinalem Wojtyła! Objął tron Biskupa Rzymu, i – jak się później okazało – nie mając ani jednej dywizji, obalił znienawidzony reżim.

O ile odbudowywanie niezależnego społeczeństwa trwało latami, o tyle przebudzenie było dziełem kilku niezwykłych czerwcowych dni w 1979 r., kiedy Papież-Polak, Jan Paweł II (…) odbył swą pierwszą triumfalną pielgrzymkę do ojczyzny¹. Podobno pierwszy sekretarz KC PZPR, dowiedziawszy się, kto został wybrany papieżem 16 października 1978 roku, jęknął rany Boskie… (co brzmiało dość komicznie w ustach ateisty). Zebrał się jednak szybko i pojechał do Watykanu.

„Trybuna Odrzańska” 1978 nr 243 – zasoby biblioteczne Archiwum Państwowego w Opolu

Po wyborze kardynała Karola Wojtyły na Biskupa Rzymu, władze w PRL przypominały w oficjalnych komentarzach, że największą doniosłość w dotychczasowych kontaktach polsko-watykańskich miało spotkanie I sekretarza KC PZPR, Edwarda Gierka, z papieżem Pawłem VI – 1 grudnia 1977 r. [kiedy to] pierwszy sekretarz ocenił wysoko wkład Watykanu w dzieło wielkiej sprawy pokoju, bezpieczeństwa i współpracy w Europie, a Paweł VI stwierdził, że pomyślny rozwój PRL służy pokojowi i dalszej współpracy między narodami (Archiwum Państwowe w Opolu, akta KW PZPR w Opolu, sygn. 45/2579/2935). Od listopada 1978 roku, a więc po wyborze pierwszego w historii Słowianina na Stolicę Apostolską, władze w PRL głośno wyrażały przekonanie, że wybór ten będzie sprzyjać jedności wszystkich Polaków i pogłębianiu współdziałania kościoła z socjalistycznym państwem (…), w imię utrwalania pokoju na świecie, powstrzymywania sił agresji i wojny, umacniania współpracy i przyjaźni między narodami (Archiwum Państwowe w Opolu, akta KW PZPR w Opolu, sygn. 45/2579/2935). Niejako z przekąsem oznajmiano: Pamiętamy, że od 35 lat wierzący ludzie wnoszą swój wkład w budowę socjalizmu w Polsce (sic!) (Archiwum Państwowe w Opolu, akta KW PZPR w Opolu, sygn. 45/2579/2935). Podkreślano, że dialog jest obopólnie korzystny. Kościół współczesny próbuje znaleźć swoje miejsce w świecie, którego dynamicznym elementem jest socjalizm (Archiwum Państwowe w Opolu, akta KW PZPR w Opolu, sygn. 45/2579/2935). Nie omieszkano też dodać, że niezwykle ważną rolę w umacnianiu dobrych stosunków między partią i państwem a kościołem w Polsce spełniały spotkania I sekretarza KC PZPR z kardynałem Wyszyńskim (Archiwum Państwowe w Opolu, akta KW PZPR w Opolu, sygn. 45/2579/2935). Zapewne pisano to z przekąsem, skoro wcześniej władza ludowa przez kilka lat więziła Prymasa, przewożąc Go z miejsca na miejsce…

Gratulując kardynałowi Wojtyle, władza jednocześnie zaznaczała, że nie dopuści do klerykalizacji życia i stosowania terroru wiary, jakie mogą się w związku z wizytą papieża ujawnić w niektórych środowiskach. Wyczuwało się nutę groźby w medialnych podsumowaniach zagranicznych komentarzy: Polski Kościół reaguje z pewnością spokojnie i odpowiednio do niebezpiecznego zaszczytu, jaki go spotkał… (Archiwum Państwowe w Opolu, akta KW PZPR w Opolu, sygn. 45/2579/2935 i 1482). Władza dosłownie zaglądała Polakom w okna – w zachowanych dokumentach odnajdujemy zapisy m.in. o treści: od przyjazdu papieża krąży w środowisku miejskim i wiejskim obraz, przed którym gromadzą się członkowie rodzin, odprawiając modły. Obraz ten jest w danej rodzinie 1 dzień, następnie przekazywany jest następnej rodzinie (Archiwum Państwowe w Opolu, Komitet Miejsko-Gminny w Kietrzu, sygn. 45/1987/81). Na nic się zdała ta kontrola – za sprawą Papieża-Polaka blok komunistyczny zaczął się trząść w posadach, a pierwsze pęknięcia i rysy pojawiły się już podczas pierwszej pielgrzymki papieża do Polski (1979 r.), kiedy to Polacy usłyszeli donośne i mocne słowa: Nie lękajcie się! Otwórzcie na oścież drzwi Chrystusowi (…) Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi, tej ziemi… Podsłuchiwani i zastraszani ludzie poczuli siłę, zobaczyli, że w opozycji do władzy stoją nie tysiące, a miliony Polaków. Rok później powstał NSZZ „Solidarność”, zaś po drugiej pielgrzymce papieża do kraju generał Jaruzelski ogłosił zniesienie stanu wojennego.

Papież na Górze Św. Anny - Archiwum Państwowe w Opolu, Spuścizna Heleny Lasończyk, sygn. 45/3571/107

Podczas pierwszej pielgrzymki odwiedził „ukochaną Matkę” na Jasnej Górze, podczas drugiej wylądował na „Górze ufnej modlitwy”, jak nazwał Górę Świętej Anny i odwiedzając, jak to ujął, „Babcię Jezusa”. Nic nie zapowiadało, że podczas drugiej pielgrzymki papież pojawi się na Opolszczyźnie – trwał stan wojenny, a Śląsk (część tzw. Ziemi Odzyskanych) był szczególnie czujnie obserwowany przez władze, tłumiące wszelkie większe przejawy religijności w narodzie. Jak przed dwustu laty pruskie władze zabraniały pielgrzymek na Jasną Górę i Kalwarię Zebrzydowską, to teraz posuwały się nawet do tak nieprawdopodobnych posunięć, jak aresztowanie obrazu (kopii) Matki Boskiej Częstochowskiej, „pielgrzymującego” parafiach przez obchodami 1000-lecia chrztu Polski. Przybycie Jana Pawła II na Górę Św. Anny zawdzięczamy usilnym zabiegom ówczesnego biskupa Alfonsa Nossola, po których trasę papieskiej pielgrzymki zmieniono. Wcześniej, podczas wizyty w Watykanie, opolski biskup zostawił papieżowi w prezencie figurkę św. Anny Samotrzeciej, która swoją obecnością przypominała Janowi Pawłowi II o Śląsku Opolskim.

W zasobie Archiwum Państwowego w Opolu znajdujemy ciekawe informacje dotyczące przygotowań i przyjazdu Jana Pawła II na Górę Świętej Anny (21 czerwca 1983 roku) w trakcie drugiej pielgrzymki do Polski (16-21 czerwca 1983 roku).

W Archiwum zachowały się notatki ze spotkań zespołów przygotowujących pielgrzymkę na Górze św. Anny. Jak czytamy w archiwaliach, pod koniec kwietnia 1983 roku na rozmowach spotkały się strony przygotowujące z ramienia województwa opolskiego przyjazd Papieża-Polaka: zespół Kurii Diecezjalnej w Opolu i zespołu Wojewody Opolskiego, reprezentowane przez Ordynariusza Diecezji bpa Alfonsa Nossola, sufragana Kurii bpa Jana Wieczorka, radcę Kurii ks. Helmuta Sobeczko i proboszcza katedry opolskiej ks. Stefana Baldego oraz Wojewodę Opolskiego Zbigniewa Mikołajewicza, wicewojewodę Zygmunta Siedleckiego i dyrektora Wydziału ds. Wyznań Mikołaja Peplińskiego:

Archiwum Państwowe w Opolu, akta Urzędu Wojewódzkiego w Opolu, sygn. 45/2026/1056

Rozmowy prowadzono długo, skrupulatnie ustalając najdrobniejsze szczegóły – z właściwą sobie drobiazgowością i wnikliwością władze ustalały, co następuje: w strefie bezpośredniej i przy ołtarzu [będą] osoby zaproszone i sprawdzone (…). Podczas uroczystości (…) Kuria będzie apelowała o spokojny i religijny sposób zamanifestowania swego udziału – bez haseł i emblematów o treści antypaństwowej i antysocjalistycznej (…) (Archiwum Państwowe w Opolu, akta Urzędu Wojewódzkiego w Opolu, sygn. 45/2026/1056). Jednakże, jak pokazały późniejsze zdjęcia, o to akurat było trudno:

Archiwum Państwowe w Opolu, Zbiór Zbigniewa Bereszyńskiego, sygn. 45/3646/4

Wreszcie zatwierdzono lądowisko dla helikopterów papieskich w miejscowości Wysoka (Archiwum Państwowe w Opolu, akta Urzędu Wojewódzkiego w Opolu, sygn. 45/2026/1056). Biskup Nossol wnioskował o zaplanowanie alternatywy przyjazdu papieża (…) pociągiem specjalnym z Wrocławia do Zdzieszowic, ze Zdzieszowic na Górę Św. Anny i z powrotem samochodem specjalnym. Prosił władze także o zwolnienie od pracy i zajęć szkolnych w dniu 21.06.83r., na co Wojewoda Opolski przystał, zaznaczając jednak konieczność konsultacji z Kuratorium i Ministerstwem (sygn. 45/2026/1056). W opolskiej prasie drukowano nawet wskazówki dojazdu na miejsce:

„Trybuna Opolska” 1983, nr 143 – zbiory biblioteczne Archiwum Państwowego w Opolu

Podczas nieszporów maryjnych na Górze św. Anny papież podkreślał związki Jasnej Góry z Górą Świętej Anny i Opolszczyzną, bowiem od listopada 1655 roku do Wielkanocy 1656 roku w kościele paulinów w Mochowie przechowywany był Cudowny Obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, przed którym modlił się król Jan Kazimierz, a który to obraz wywieziono z Częstochowy, by nie dostał się w protestanckie ręce Szwedów. Czerwcowy dzień 1983 roku był podniosły także dlatego, że Jan Paweł II dokonał koronacji obrazu Matki Boskiej Opolskiej, polecając pątników nieustającej opiece tej łączniczki pokoleń².

fot. Jerzy Stemplewski, Archiwum Państwowe w Opolu, Zbiór Jerzego Stemplewskiego, sygn. 45/3790/48

Archiwum Państwowe w Opolu, Spuścizna Heleny Lasończyk, sygn. 45/3571/41

Władza odnotowywała z ulgą, że wizyta papieża na Górze Św. Anny przebiegała jednak planowo i bez zakłóceń (…), [chociaż nie bez] incydentów o charakterze politycznym: (…) w tłumie wiernych pojawiło się około 20 transparentów przygotowanych przez „podziemie” „Solidarności” (Archiwum Państwowe w Opolu, akta Urzędu Wojewódzkiego w Opolu, sygn. 45/2026/1056), część służby liturgicznej miała wpięty znaczek „Solidarności”, a wierni wznosili ręce z palcami na znak „V”. Pojawiły się rozbieżności co do liczby zgromadzonych wiernych: Komenda Wojewódzka MO twierdziła, że zebranych było ok. 750 tys., zaś strona kościelna informowała o milionie (sygn. 45/2026/1056).

Wydawałoby się, że po odlocie papieża do Watykanu nic się nie zmieniło – ulicami nadal jeździły czołgi, wiadomości nadal cenzurowano, produkty w sklepach nadal były „na kartki”, na Górze Św. Anny manifestowała tym razem młodzież ze Związku Młodzieży Polskiej – a jednak. W wakacyjny dzień 22 lipca 1983 roku Polacy przecierali oczy ze zdumienia i niedowierzania, słuchając generała Jaruzelskiego, przyznającego że nadszedł czas, aby podać sobie ręce – co mówił, oznajmiając koniec stanu wojennego i udzielając amnestii członkom „Solidarności” więzionym za udział w nielegalnym związku… W październiku tegoż roku Lechowi Wałęsie przyznano Pokojową Nagrodę Nobla, do Polski na kilka dni przyjechała Matka Teresa z Kalkuty, której tę nagrodę przyznano 4 lata wcześniej; w Opolu po dwuletniej przerwie znów „królowała polska piosenka” i było „wyjątkowo gwarno”, ponieważ 30 czerwca 1983 roku rozpoczął się Krajowy Festiwal Polskiej Piosenki…

Archiwum Państwowe w Opolu posiada w zasobie także dokumenty mówiące o tym, jak pamięć o papieżu-Polaku jest żywa w świadomości opolan. Zdjęcia ze Zbioru Jerzego Stemplewskiego (Archiwum Państwowe w Opolu, Zbiór Jerzego Stemplewskiego, sygn. 45/3790/48) pokazują obchody pierwszej rocznicy śmierci w kościele akademickim na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Opolskiego oraz odsłonięcie tablicy pamiątkowej na dziedzińcu Collegium Maius. Dokumentują również nadanie imienia Jana Pawła II placowi k. Teatru im. Jana Kochanowskiego w Opolu (2006 r.), podczas którego obecny był pan Eugeniusz Mróz, przyjaciel św. Jana Pawła II z młodości.

Na zdjęciu siedzi pan Eugeniusz Mróz, przyjaciel św. Jana Pawła II z młodości
fot. Jerzy Stemplewski, Archiwum Państwowe w Opolu, Zbiór Jerzego Stemplewskiego, sygn. 45/3790/48

Materiały z Regionalnego Centrum Kształcenia Języków Obcych w Opolu (Archiwum Państwowe w Opolu, sygn. 45/3565/533) przypominają o konkursie plastycznym zorganizowanym przez Klub Inteligencji Katolickiej na VII Dzień Papieski pt. „Jan Paweł II Obrońca godności człowieka w 2007 roku. Z kolei Stowarzyszenie „Klub Związków Twórczych” w Opolu (Archiwum Państwowe w Opolu, sygn. 45/3322/112) okazało się bardzo kreatywne z realizowaniu inicjatyw poświęconych przyszłemu błogosławionemu i świętemu, organizując m.in. wieczór poetycki pt. „Opolscy poeci w hołdzie św. Janowi Pawłowi II” (2014 r.), wieczór poezji w opolskiej katedrze z udziałem m.in. chóru „Cantate Deo” (2015 r.), zaś na wieczór muzyczny w kościele „na Górce” w Opolu zapraszano z okazji drugiej rocznicy kanonizacji św. Jana Pawła II (2016 r.).

Zdjęcia p. Jerzego Stemplewskiego pokazują także to, czego św. Jan Paweł II bardzo chciał uniknąć, prosząc usilnie: Módlcie się za mnie. Otóż 25 czerwca 2000 roku w rocznicę pielgrzymki Ojca Świętego na Górę Świętej Anny odsłonięto pomnik św. Jana Pawła II postawiony papieżowi jeszcze za Jego życia.

Ostatnia tablica wystawy Archiwum Państwowego w Opolu podsumowuje postać niezwykłego polskiego świętego cytatem z Tytusa Liwiusza, iż „Verba docent, exempla trahunt” („Słowa uczą, lecz przykłady pociągają”). W tym szczególnym czasie, jakim jest stan zagrożenia epidemicznego, wystawa zostawia jednak oglądającego z pytaniem: „Quo vadis, Domine?” („Dokąd idziesz?”). Szczęśliwie towarzyszy temu uspokajający gest błogosławieństwa, w jakim jest przedstawiony papież na pomniku z Góry Św. Anny. Niech nam towarzyszy stale – zwłaszcza w tym roku.

fot. Jerzy Stemplewski, Archiwum Państwowe w Opolu, Zbiór Jerzego Stemplewskiego, sygn. 45/3790/48

• redakcja(at)bibliotekarzopolski.pl