Od 2012 roku na stronie internetowej Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej w Opolu publikowana jest unikatowa w skali kraju, na bieżąco aktualizowana bibliografia Motywy literackie, motywy w kulturze.

Schemat bibliografii Motywy literackie, motywy w kulturze

Motyw to „elementarna – dająca się analitycznie wyodrębnić – jednostka konstrukcyjna świata przedstawionego w utworze, jego składnik pierwiastkowy: zdarzenie, przedmiot, sytuacja, przeżycie itp. Motywy podlegają w dziele określonym zasadom kombinacji, wchodząc między sobą w związki czasowe, przestrzenne, przyczynowo-skutkowe, funkcjonalne; łączą się bądź na zasadzie współrzędności, bądź na zasadzie hierarchicznego podporządkowania, tworząc zespoły wyższego rzędu, takie jak postać (bohater literacki), wątek, temat, fabuła. Rozróżnia się motywy spoiste oraz motywy luźne; pierwsze wiążą się organicznie z zasadniczą linią tematyczną utworu, wprost lub pośrednio sprzyjają jej krystalizacji, drugie pozostają poza relacjami konstytutywnymi dla tematu, np. poza układem przyczynowo-skutkowym fabuły […]”¹.

Rozróżnia się także motywy dynamiczne, dzięki którym świat przedstawiony rozwija się w czasie, podlega zmianom i przekształceniom, oraz motywy statyczne, które kształtują przede wszystkim przestrzeń świata przedstawionego (przedmioty, elementy krajobrazowe, składniki wyglądu osób itp.)².

W Słowniku terminów literackich Stanisława Sierotwińskiego znalazło się także rozróżnienie na motywy główne – motywy zasadnicze dla określenia tematu całego utworu; motywy przechodnie (wędrowne) – jednostkowe, proste tematy powtarzające się w różnych utworach (przedmiot badań poetyki porównawczej) oraz motywy przewodnie (Leitmotiv) – motywy przewijające się przez cały utwór, powtarzające się, ważne dla treści, które nie muszą być jednak motywami głównymi³.

Elektroniczna baza bibliograficzna Motywy literackie, motywy w kulturze zawiera ok. 560 zestawień bibliograficznych dotyczących różnych motywów w kulturze, zarówno motywów literackich, jak również filmowych czy motywów w sztuce. Początki bibliografii sięgają 2005 roku, wtedy to bowiem nowa matura z języka polskiego wprowadziła nową formę wypowiedzi, tzw. prezentację tematu i rozmowę z komisją egzaminacyjną⁴. W związku z tym na biblioteki szkół ponadgimnazjalnych, a także na inne biblioteki, w szczególności pedagogiczne, spadło wiele nowych obowiązków. Dlatego też w Pedagogicznej Bibliotece Wojewódzkiej w Opolu opracowano program pomocy maturzystom w przygotowaniu się do prezentacji na ustnym egzaminie z języka polskiego⁵.

Program zakładał przede wszystkim wdrażanie uczniów do prowadzenia bibliotecznych kwerend i samodzielnej pracy samokształceniowej związanej z tematami prezentacji. Jego adresatami byli uczniowie klas maturalnych szkół ponadgimnazjalnych w Opolu i województwie opolskim. Jeden z etapów programu obejmował wprowadzenie do ówcześnie istniejącej automatycznej bazy SOWA2 opisów z tradycyjnych (kartkowych) kartotek zagadnieniowych, dotyczących następujących zagadnień:
• Motywy i wątki literackie;
• Motywy i wątki w sztuce;
• Motywy i wątki w filmie;
• Motywy i wątki w muzyce.
Rozpoczęto wówczas przygotowanie słownika motywów i wątków literackich, który początkowo miał formę wydruków komputerowych uporządkowanych w segregatorach, a w miarę upływu lat jego tematyka została poszerzona o zagadnienia związane z tekstami kultury.

Obecnie bibliografia Motywy literackie, motywy w kulturze publikowana jest w osobnej zakładce na stronie głównej PBW w Opolu (www.pedagogiczna.pl). Korzystają z niej uczniowie, nauczyciele, studenci, pracownicy naukowi i wszyscy zainteresowani. Opracowywana jest zarówno na podstawie baz PBW w Opolu (katalogu i OMNIBUSA), jak również na podstawie baz Biblioteki Narodowej. Część opisów bibliograficznych pochodzi także z innych katalogów i bibliografii np. z Polskiej Bibliografii Literackiej. Materiał bibliograficzny w poszczególnych zestawieniach uporządkowano alfabetycznie, z podziałem na wydawnictwa zwarte i artykuły w czasopismach. Książki dostępne w PBW w Opolu i/lub filiach oznaczono sygnaturą.

W bazie znaleźć można dokumenty dotyczące różnorodnych tematów. Słownik uwzględnia: osoby – postaci historyczne i literackie (np. Bona Sforza; Ikar; James Bond; Jan Paweł II), zawody (np. Aktor, aktorka, aktorstwo; Dziennikarz, dziennikarstwo; Górnik, górnictwo; Lekarz), nazwy geograficzne (np. Gdańsk; Nowy Jork; Włochy), zjawiska przyrodnicze (np. Burza, piorun, błyskawica), wydarzenia historyczne (np. Konstytucja 3 Maja 1791; Powstanie styczniowe 1863-1864), przedmioty (np. Buty, obuwie; Instrumenty muzyczne; Meble) itp. Hasła mają różny stopień szczegółowości. Są więc ogólne, np. II wojna światowa (1939-1945), jak i bardziej szczegółowe, np. Kampania wrześniowa (1939) czy Powstanie Warszawskie (1944). Niektóre zestawienia bibliograficzne zawierają odsyłacze do innych opracowań – spisów pokrewnych tematycznie i problemowo (np. w bibliografii Taniec znajduje się odesłanie do hasła Balet, a w bibliografii Brzydota do hasła Piękno).

Przykładowe zestawienie bibliograficzne w serwisie Motywy literackie, motywy w kulturze

Henryk Hollender – były dyrektor bibliotek naukowych, w tym Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, Biblioteki Politechniki Lubelskiej, Biblioteki Uczelni Łazarskiego w Warszawie – w publikacji wydanej z okazji 70-lecia PBW w Opolu określił serwis Motywy literackie, motywy w kulturze jako „faktycznie najbardziej autorską z baz biblioteki, najlepiej chyba wybiegającą naprzeciwko swobodnym poszukiwaniom użytkowników […]”. Jego zdaniem „układ klasowy tej bibliografii odzwierciedla typowe i nietypowe pola tematyczne, penetrowane w poszukiwaniu materiałów do prac czy wystąpień. Trudno przecenić żywość, aktualność i bogactwo tych […] zestawień, obejmujących tak klasycznie szkolne hasła jak: Alegoria, alegoryczność; Bitwa pod Grunwaldem; Piekło; Prometeusz; Zapożyczenia językowe; tak słodko życiowe jak Bezsenność; Selfie; SMS; YouTube; Włosy, i tak aktualne, niezbędne intelektualnie i społecznie, jak Bezdomność; Homoseksualizm; Samobójstwo; Śmierć; Wysiedleńcy, deportacje, zesłanie. Frapująca jest tutaj zdolność zespołu autorskiego do wynajdywania tematów, nadawania im komunikatywnych nazw oraz zachowanie bibliograficznej precyzji przy redagowaniu całego ogromnego materiału”⁶.

W latach 2020-2022 opracowano ponad 60 zestawień bibliograficznych, np.: Anoreksja, bulimia, zaburzenia odżywiania; Epidemia; Klimat, zmiany klimatyczne; Otyłość; Sacrum i profanum; Sąd, sądownictwo, proces sądowy; Śmieci, odpady; Trucizna; Ulica; Wdowieństwo. Serwis, liczący ok. 30 tysięcy opisów bibliograficznych, cieszy się dużym zainteresowaniem ze strony użytkowników, świadczy o tym liczba odsłon: ok. 620 tysięcy.

Bibliografia:
Hollender H., Czego uczy nas historia bibliotek, [w:] Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Opolu 1951-2021: historia, działalność, zasoby, ludzie, pod red. A. Zacłony, Opole 2021, s. 23-39.
Informator maturalny od 2005 roku z języka polskiego, Warszawa 2003.
Sierotwiński S., Słownik terminów literackich, Kraków 1994.
Sławiński J., Motyw, [w:] Literatura polska: przewodnik encyklopedyczny. T. 1, Warszawa 1984.
Zacłona A., Program przygotowania maturzystów do tworzenia bibliografii załącznikowej i gromadzenia materiałów pomocniczych do prezentacji na egzaminie ustnym z języka polskiego, [w:] Biblioteki pedagogiczne wobec wyzwań współczesnej oświaty: materiały konferencji naukowej Kalisz 11-12 maja 2006, pod red. D. Wańki, Kalisz 2008, s. 59-65.

• redakcja(at)bibliotekarzopolski.pl