Od Redakcji: w tym numerze „Bibliotekarza Opolskiego” rozpoczynamy publikację w częściach pracy magisterskiej pani Agnieszki Klimas – kierownik Biblioteki Publicznej w Namysłowie. Praca zatytułowana Zainteresowania czytelnicze dzieci (na przykładzie Klubu Czytających Rodzin w Namysłowie) to wynik nie tylko teoretycznych studiów, ale przede wszystkim – i co najcenniejsze – praktycznych doświadczeń z małymi czytelnikami. Autorce bardzo dziękujemy za podzielenie się z nami swoją pracą, a Państwa uwadze polecamy poniższy tekst będący przykładem fachowej bibliotekarskiej wiedzy.

Czytelnictwo dzieci na podstawie literatury
Współczesny świat opiera się głównie na technice, na wszelkich rozwiązaniach mających odzwierciedlenie w zautomatyzowanych pomocach naukowych. Wykorzystujemy je do nauki, do pracy, do spędzania wolnego czasu. Od najmłodszych lat dzieci są przyuczane do korzystania z telefonów, komputerów czy tabletów. Wiadomo jednak, że nie byłoby innowacyjnych rozwiązań bez dostępu do informacji. Dostęp do informacji możliwy był – i jest nadal – m.in. dzięki książkom. Jedną z pierwszych czynności, jakiej uczymy dziecko, jest mowa, która pomaga nam w porozumiewaniu się, czyli przekazywaniu sobie informacji. Z wiekiem takie informacje możemy udostępniać w formie pisanej. Czytanie jest kolejnym etapem rozwoju dziecka, który jest wdrażany najpierw w domu, przez rodziców, później w trakcie następujących po sobie etapów edukacji. Jako dorośli, odpowiedzialni ludzie powinniśmy postawić sobie za cel kształtowanie u dzieci zainteresowania książką, a tym samym stymulować ich świadomość czytelniczą. Cytując słowa Anny Brzezińskiej „(…) Poprzez wspólne czytanie stwarzamy dziecku możliwość takiego czytania, które pociąga za sobą pewną zdolność do refleksji i krytycznego myślenia”¹. Bardzo ważne jest, aby od najmłodszych lat wspierać dziecko na każdym etapie jego rozwoju. Dlatego, żeby wypracować w dziecku prawidłowe kompetencje czytelnicze i wyrobić w nim nawyk czytania na całe życie, ważne jest, aby przestrzegać kilku podstawowych zasad: „1. Wczesne wprowadzenie literatury, książki, informacji do świata dziecka; sięgające drugiego, a nawet i pierwszego roku życia. 2. Wprowadzenie akcentów ludycznych, zabawowych do zajęć czytelniczych. 3. Nastawienie na tworzenie pozytywnej motywacji do czytania i lektury. 4. Dążenie do zniwelowania barier psychologicznych i socjologicznych między książką a dziećmi z różnych środowisk. 5. Angażowanie środowiska rodzinnego w procesy inicjacji literackiej. 6. Traktowanie alfabetyzacji w powiązaniu z całokształtem inicjacji kulturalnej dziecka jako części szerszego procesu, w którym recepcja łączy się z ekspresją, a wszystkie media prezentowane są w sposób jednakowo atrakcyjny i żywy”². To jest niewiele, a efekt jaki możemy osiągnąć, może rzutować na całe życie.

1. Podstawowa terminologia
Zagłębiając się w tematykę czytelnictwa, należałoby zacząć od odpowiedzi na pytanie: czym jest czytelnictwo? Piotr Kowolik w czasopiśmie „Nauczyciel i Szkoła” napisał, że „Czytelnictwo traktuje się jako proces komunikacji społecznej, w której książka jest narzędziem porozumiewania się społecznego i nośnikiem kultury, a biblioteka i księgarnia — kanałami, za pośrednictwem których książka dociera do odbiorców, aby doprowadzić do dialogu z autorem, z rzeczywistością współczesną lub historyczną – do uczestnictwa kulturowego”³. W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele wyjaśnień. Włodzimierz Goriszowski w książce pt. Książka a wychowanie określa czytelnictwo jako: „psychiczny proces kontaktów czytelnika z książką lub czasopismem (nastawienie do lektury, zaciekawienie, zainteresowanie i zamiłowanie do czytania, rozumienie treści lektury i jej subiektywno – obiektywne odzwierciedlenie), proces pedagogiczny (polegający na umiejętnym doborze lektury i pracy z książką) oraz społeczny mieszczący w sobie problem dostępu do lektury, uwarunkowań i realizowanych celów wynikających z tych kontaktów”⁴. Nie sposób nie zgodzić się z autorem, iż czytanie ma ogromny wpływ zarówno na nasz rozwój psychiczny, na nasze kompetencje edukacyjne i umiejętności współżycia w społeczeństwie. „Kształtowanie kultury czytelniczej rozpoczynamy od rozbudzania w małych dzieciach zainteresowania książką i innymi dokumentami oraz biblioteką, gromadzeniem własnych zbiorów celem budzenia zamiłowania do obcowania z książką (oglądania, czytania, słuchania), do szukania w książce i innego rodzaju dokumentach początkowo rozrywki, potem pomocy w nauce, wskazówek życiowych. W czytelnictwie małych dzieci bardzo ważną rolę spełnia ilustracja, która małemu dziecku pomaga zrozumieć treść, gdy słowa są jeszcze trudne do odczytania. Zasadniczo sytuacja zmienia się wtedy, gdy dziecko posiądzie sztukę samodzielnego czytania. Czytanie staje się elementem nauki”⁵. Dedukując powyższe słowa można zauważyć, że istotnym elementem czytelnictwa jest samo czytanie. Może być ono rozumiane w różnych aspektach. Jak zauważył Jacek Wojciechowski: W sensie „(…) technicznym „czytać” to tyle, co rozpoznawać znaki pisarskie (litery) i łączyć je w wyrazy większe jednostki znaczeniowe, kojarząc ich sens”⁶. Czytanie może mieć również znaczenie psychologiczne. Wówczas określimy je jako „proces twórczy”, do którego zaliczyć należy „(…) wszystkie procesy myślowe, które uaktywniają się w trakcie interpretacji znaczeń i pojęć, przekazywanych w formie pisemnej”⁷. Czytając, mobilizujemy nasze komórki myślowe do intensywnego działania, a tym samym wyrabiamy w sobie nawyk porozumiewania się poprzez odczytywanie tekstu. Samo czytanie może być również rozpatrywane w kontekście socjalno-kulturowym. Wówczas zinterpretujemy je jako szczególny twórczy sposób uczestniczenia w komunikacji społecznej, podczas której posługujemy się przekazem informacji w formie pisemnej. Trudno byłoby funkcjonować w otaczającym nas świecie bez umiejętności czytania. Śmiało można stwierdzić, iż czytanie ujęte jako zjawisko społeczne (rozpatrywane jako zachowanie grup społecznych), to nic innego jak czytelnictwo. Wracając zatem do interpretacji mechanizmu czytelnictwa, cytując słowa J. Wojciechowskiego „czytelnictwo jest procesem społecznym, polegającym na zaspokojeniu estetycznych, intelektualnych, naukowych, informacyjnych i rozrywkowych potrzeb ludzi, poprzez przyswajanie przekazywanego pisemnie dorobku ludzkich myśli, uczuć i wiedzy”⁸. Jak widać, czytelnictwo jest postrzegane w sposób wieloraki. Analizując jednak poszczególne definicje można wywnioskować, iż wspólnym mianownikiem wszystkich jest przekazywanie informacji. Jest to istotny element, zważywszy na fakt, że czytanie będące głównym czynnikiem czytelnictwa ma spełnić oczekiwany przez czytającego efekt, jakim jest właśnie uzyskanie informacji. Czym zatem jest informacja? Cytując za Słownikiem współczesnego języka polskiego, informacja to „element wiedzy komunikowany, przekazywany komuś za pomocą języka lub innego kodu, także to, co w danej sytuacji może dostarczać jakiejś wiedzy; wiadomość, komunikat, wskazówka”⁹. Informacja jest zatem ważnym elementem w komunikowaniu się społeczeństwa. Niewyobrażalne jest istnienie jakiejkolwiek społeczności, jeśli nie miała by ona możliwości porozumiewania się i przekazywania ważnych dla siebie komunikatów, wiadomości czy innych znaczących – bardziej lub mniej – rodzajów informacji. Jak pisze Jacek Wojciechowski: „informacja jest główną przesłanką ludzkiej egzystencji”¹⁰. Odbiorcą informacji jest osoba, która tę informację czyta, nazwana przez Wojciechowskiego istotą komunikacyjną, potocznie nazywana czytelnikiem. Jest on bezpośrednim odbiorcą czytanego tekstu, staje się nieświadomie (bądź bardziej świadomie) uczestnikiem wspomnianego już procesu myślowego, przyswajając automatycznie zawarte w tekście informacje. W ten sposób czytający bierze udział w procesie komunikacji za pośrednictwem pisma. „W badaniach czytelniczych występują różne próby podzielenia czytających na grupy według wspólnych cech. Jedni dzielą czytających na wielostronnych, interesujących się lekturą z rozmaitych dziedzin, zarówno beletrystyczną jak i popularnonaukową. (…) Czytelników dzieli się też według stosunku do samego procesu czytania. Normalnie człowiek umie dzielić swój wolny czas między różne formy rozrywki (…) Ale tak jak są nałogowi konsumenci filmów, tak są i nałogowi czytelnicy, mole książkowe. Czytają wszystko i wszędzie. Odczuwają głód czytania, lecz treści lektury nie przeżywają”¹¹. Jednym ze źródeł przekazywania informacji jest zatem książka nazywana też lekturą. Mimo że książka przestała pełnić rolę głównego nośnika informacji o otaczającym świecie i jej funkcja jest obecnie inna, niż to miało miejsce kilkadziesiąt lat temu, to jednak ciągle dostarcza modeli wytyczających sposób bycia, określa kodeksy postępowania, podaje przykłady dla rozwiązywania problemów życia własnego, grup i szerszych środowisk społecznych”¹². W kontekście edukacyjnym książka ma ogromne znaczenie dla młodego człowieka. Ma silny wpływ na jego rozwój psychiczny, moralny, intelektualny oraz emocjonalny. Książka czy (nazywana inaczej) lektura może spełniać wiele funkcji: „edukacyjna – powiązana z jakąś formą nauczania i uczenia się, naukowa – służebna w procesach badawczych, estetyczna – w komunikacji artystycznej nastawiona na przeżycie „piękna” fabuły czy tylko słowa, kompensacyjna – polegająca na przeciwdziałaniu stanom napięcia wynikłym z niezadowolenia z aktualnych możliwości życiowych, pozwalająca przeżyć niedostępne na co dzień podróże, przygody, miłości albo tylko chwile spokoju i pewności w niesprzyjających czasach”¹³. Młody odbiorca – czytelnik, nie jest w stanie samodzielnie rozwijać swoich kompetencji czytelniczych, jeżeli nie ma wzoru ze strony rodzica, opiekuna czy nauczyciela. Czym zatem są kompetencje czytelnicze? Najprościej można określić je jako umiejętności i możliwości przypisane konkretnej osobie. Na kompetencje składa się wiele czynników m.in.: sposób odbioru czytanego dzieła, umiejętność wykorzystania zawartych w nim informacji, umiejętność szybkiego czytania (ze zrozumieniem) czy zdolność odbioru danego utworu jako dzieła literackiego. Kompetencje czytelnicze są ściśle związane ze świadomością czytania. Nabywa się ją już od najmłodszych lat, w miarę dojrzewania dziecka. Kontakt dziecka z książką powinien być istotnym elementem wychowania. Natomiast potrzeba kontaktu dziecka z książką nie tworzy się samoistnie. To od nas dorosłych zależy, jak bardzo młody człowiek będzie odczuwał potrzebę sięgania po książkę, jak ważną rolę odegra książka w jego życiu. Jak zauważyła w swojej książce Joanna Papuzińska „W najwcześniejszych zabawach słownych połączonych z ruchem odnajdujemy schematyczny zarys późniejszych upodobań literackich dziecka. Istotnym czynnikiem jest wytwarzanie zażyłości dziecka z tekstem literackim czy piosenką, budzenie wrażliwości na piękne słowo, rym, rytm, nastrój utworu”¹⁴. I choć słowa te zostały napisane bardzo dawno, to prawda w nich zawarta jest cały czas aktualna. Dziecko nie będzie zainteresowane pięknem literatury, nie zrodzi się w nim potrzeba obcowania z książką, jeśli od najmłodszych lat nie będzie miał z nią kontaktu. Od momentu urodzenia wpłynąć na to mogą rodzice i najbliższe otoczenie. Kolejnym etapem jest przedszkole, w którym poza rodziną na kształtowanie świadomości czytelniczej silnie wpływa nauczyciel przedszkola oraz inne dzieci, znajdujące się w najbliższym otoczeniu dziecka. Szczególnie ważnym etapem w rozwoju umiejętności czytelniczych dziecka jest okres wczesnoszkolny. To wtedy zaczynają się kształtować procesy uczuciowe, umysłowe, w dziecku zaczynają się kształtować trwałe nawyki. W tym okresie na rozwój poza środowiskiem rodzinnym silnie wpływa szkoła: nauczyciele i rówieśnicy. Jest to obecnie trudne wyzwanie, ze względu na silne oddziaływanie mass mediów oraz Internetu. Dlatego aby skutecznie i efektywnie kształtować w uczniach świadomość czytelniczą, należy zapewnić bezpośredni dostęp do książki oraz umożliwić w miarę częsty kontakt dziecka z książką.

cdn.

• redakcja(at)bibliotekarzopolski.pl