Zgromadzone przez Bibliotekę cenne dla dziedzictwa kulturowego zbiory zabytkowe przechowywane w Zamku w Rogowie Opolskim, zachowane są w różnym stanie. Wiele z nich posiada uszkodzenia spowodowane nie tylko przez upływ czasu i dawnych czytelników, ale również wilgoć, grzyby oraz owady pozostawiły ślady niszczącej działalności. W trosce o zbiory, w Bibliotece przeprowadza się cykliczne przeglądy starodruków, grafik, map i rękopisów, a najbardziej zagrożone selekcjonuje.

Dzięki środkom pozyskanym z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, w 2022 roku konserwacji poddano 5 starodruków:
1) 1533 st. Petrus de Palude, Thesavri Novi (Vt Vvlgo Vocatur) sermones Quadragesimales: nunc demum à docto quodam Theologo ita recogniti… Coloniae, apud Melchiorem Nouesianum, 1541

Proweniencje: 1) na k. tyt. inicjały D.M.; 2) na 1. S. „Pro Conventu Vegroviensis PF Reformatorum”; 3) s. 3, 4 pieczęć okrągła „Biblioteka Węgrowska”.

Petrus de Palude (1277-1342) – francuski dominikanin, teolog, filozof i kaznodzieja. Po wstąpieniu do zakonu dominikanów w Lyonie rozpoczął studia teologiczne na Uniwersytecie Paryskim, gdzie otrzymał tytuł magistra, potem doktora teologii. Zamierzał całkowicie poświęcić się pogłębianiu wiedzy oraz nauczaniu i pisaniu, stąd początkowo unikał honorowych stanowisk. Został jednak dwukrotnie mianowany definatorem Prowincji Francji na Kapitule Generalnej. W 1329 r. papież wezwał Petrusa de Palude na swój dwór w Awinionie, gdzie został konsekrowany na łacińskiego patriarchę Jerozolimy. W tym samym roku udał się do Egiptu, aby negocjować z sułtanem wyzwolenie Palestyny, niestety bez powodzenia. Po śmierci Petrus de Palude został pochowany w Paryżu, w klasztorze jakobinów. De Palude napisał komentarze do wszystkich ksiąg Biblii i ustanowił konkordancję Sumy Teologicznej Tomasza z Akwinu „Concordantiæ ad Summam S. Thomae” (Salamanca, 1552 r.).

2) 2149 st. Marsilius Hippolytus, Practica causarum criminalium, [Colonia Agrippina]: [Joannes Gymnicus], [1581]

Ippolito Marsili, znany również pod łacińskim imieniem Hippolytus de Marsiliis (1451-1529) – włoski prawnik i wykładowca z Bolonii.

Studiował w Bolonii, w Padwie i Ferrarze. Doktorem obojga praw został w 1480 roku, a już dwa lata później zaczął nauczać prawa rzymskiego. Dużym powodzeniem cieszyły się wygłaszane przez niego rano w święta wykłady na temat Kodeksu i Digestu. Około 1492 roku przerwał działalność nauczycielską, aby piastować prestiżowe stanowiska jako reprezentant Księstwa Mediolanu. W 1497 roku powrócił do Bolonii, gdzie wznowił wykłady. Od 1516 do 1520 roku uczył prawa kanonicznego, a następnie prawa cywilnego. W 1524 roku, ze względu na zły stan zdrowia, uniwersytet zwolnił go z zajęć (zachował jednak pensję). Zmarł w rodzinnym mieście i został pochowany w klasztorze San Domenico. W swoich traktatach badał techniki tortur i dokumentował metodę tortur chińskiej kropli (krople wody nieustannie kapią na czoło ofiary, doprowadzając ją do szaleństwa). Za torturę uważał też przymusowe czuwanie.

3) 2283 st. Thoming, Jakob, CL. I. C. Iacobi Tomingii Collegii Ivridici in Academia Lipsensi Praesidis Ordinarii Decisiones Quaestionum illustrium, Lipsiae: [Typis Voegelianis], 1579

Proweniencje: 1) na k. tyt. Podpis: „Ephraim Ign. a Naso, 1656”.
Właściciel księgi był rektorem szkoły w Świdnicy, kancelistą we Wrocławiu, poetą łacińskim, zbierał materiały do roczników śląskich. Był autorem dzieła „Phoenix Redivvivus Ducatuum, Svidnicesis, et Javroviensis”, Breslau 1667 (znajdującego się w zbiorach WBP w Opolu); 2) na s. 1 napis „Collegii Soctis Jesu Svidnicii Catalogo inscript”.

Thoming Jacob (Thomingus) (1524-1576) – saski prawnik.
Po ukończeniu studiów prawniczych w 1554 r. został doktorem prawa. Pełnił funkcję radnego miasta Lipska, jednocześnie był asesorem w sądzie wyższej instancji. W tym czasie toczył się zaciekły spór o dominację pomiędzy doktorami prawa a niewykształconymi asesorami. Na czele doktorów prawa stał Thoming, na czele świeckich radnych burmistrz Hieronymus Reuscher. W 1574 r. Thoming awansował do rangi profesora zwyczajnego. W 1576 roku został zabity. Thominmg zalecał, aby po zdobyciu ogólnej wiedzy prawniczej praktykować u eksperta prawnego, co pozwoliłoby połączyć teorię z praktyką. Prace Thominga zapoczątkowały rewizję elektorskiego saksońskiego prawa cywilnego. Powtarzające się skargi na niedoskonałość statusu prawnego w Saksonii spowodowały, że elektor August pod koniec lat 60. XVI wieku zażądał ekspertyz wydziałów prawnych Lipska i Wittenbergi. Autorem raportu lipskiego był Thoming, który też konsultował inne ekspertyzy. Wyniki tych konsultacji zachowały się w trzech tomach. Pierwsze dwa tomy zawierają m.in. „Casus Thomingi” (ekspertyzy i decyzje Thominga), a w tomie trzecim zamieszczono ekspertyzy ośmiu prawników oraz „Decisiones quaestionum illustrium” Tominga. Po śmierci Jacoba jego synowie Jakub i Mikołaj opublikowali ekspertyzy ojca w 1579 roku.

4) 2689 st. Prierias Silvester, Aurea Rosa super Evangelia. Aurea Rosa preclarissimam totius anni tam festinalium quam temporalium continens evangeliorum declarationem…, Florentini: Jacobi et Francisci de Giuncta, 1536.

Jest to postinkunabuł, na frontispisie na górze postać skryby, na końcu tekstu sygnet drukarski wydawców Giunctów, na początkowych kartach dolne marginalia, na trzech ostatnich kartach rękopis odnoszący się do treści księgi. W tekście występują liczne drzeworytowe inicjały.

Proweniencje: 1) podpis na k. tyt. „… D Gabriel Grodzensis…”; 2) k. 296, 371 pieczątka współczesna: „Klasztor O.O Bernardynów w Kole n. Wartą”; 3) na tylnych wyklejkach: „Sum Fratri Ambrosii Cracov.”, „In nomine Domini Amen Fr Ambrosius”.

Prierias Silvester (Silvestro Mazzolini) (1456-1523) - włoski dominikanin i przeciwnik Lutra. W wieku piętnastu lat wstąpił do klasztoru Dominikanów Santa Maria di Castello w Genui, by osiem lat później przyjąć święcenia kapłańskie. Od 1490 r. przez kilka lat studiował i uczył w Bolonii, Padwie i Rzymie, a po objęciu funkcji przeora był wikariuszem generalnym prowincji Lombardii (1508-1510). Jednocześnie pełnił funkcję inkwizytora w Brixen i okolicach. W 1511 roku został inkwizytorem w okręgu mediolańskim, a w 1513 r. był przeorem w Cremonie. Był autorem wielu opracowań teologicznych, dzieł św. Tomasza z Akwinu, prymatu papieży, a także prac dotyczących planet, demonów (jego „ostre” pisma ostrzegające przed zagrożeniem ze strony czarownic i czarów). W 1514 r. papież Leon X wezwał Prieriasa do Rzymu, powierzając mu objęcie dominikańskiej katedry teologii tomistycznej w Gimnasium Romanum. Rok później został Mistrzem Świętego Pałacu, pełniąc tę funkcję do śmierci. Został doradcą papieża w sprawach wiary i inkwizytorem w mieście, jak również inkwizytorem i sędzią w sprawach wiary dotyczących całego Kościoła. Znany jest głównie jako urzędnik kościelny wyznaczony do odpowiedzi na 95 tez Lutra z grudnia 1517 roku. Spory między Prieriasem i niemieckim reformatorem zaowocowały licznymi artykułami adwersarzy. Prierias jest uznawany za pierwszego teologa, który swoimi pismami publicznie zaatakował doktryny Marcina Lutra.

5) Dante, La Comedia Di Dante Aligieri Con La Nova Espositione di Alessandro Vellvtello in Vinegia: per Francesco Marcolini, 1544

Proweniencje: 1) W 2015 roku WBP otrzymała od spadkobierców Kazimierza Malczewskiego jego kolekcję, która liczy 1300 egzemplarzy. Wśród książek z końca XIX i pocz. XX wieku był też oprawiony egzemplarz drugiej części Boskiej Komedii – Purgatorio. 2) na przedniej wyklejce ekslibris z głową Dantego: „Ex libris Alfred Hadelt”. Autorem ekslibrisu wykonanego w 1908 roku był Heinrich Vogeler. 2) na tylnej wyklejce pieczątka: „Alfred Hadelt”.

Ksiądz Alfred Hadelt (1879-1951), oprócz nauki teologii w seminarium wrocławskim studiował historię sztuki na Uniwersytecie Wrocławskim. Od 1925 r. w Świętowie Polskim koło Nysy był proboszczem parafii św. Jana Chrzciciela. Również w 1925 r. został pierwszym konserwatorem zabytków sztuki Górnego Śląska; stanowisko to pełnił do 1933 r., mieszkając w Świętowie Polskim. Ksiądz Alfred Hadelt był też znawcą Dantego i Rafaela, autorem wielu prac poświęconych sztuce włoskiej i śląskiej sztuce sakralnej. Część spuścizny Hadelta znajduje się w zbiorach WBP w Opolu.

Dante Alighieri (1265-1321) – włoski poeta, filozof, polityk. Był wszechstronnie wykształcony: studiował filozofię, literaturę, gramatykę, retorykę i teologię. Przyjaźnił się z ludźmi pióra, pędzla, interesował się też muzyką. W 1285 r. ożenił się z Gemmą Donati, jednak miłością jego życia była Beatrycze Portinari, przedwcześnie zmarła, piękna kobieta, której poświęcił „Vita nuova”, a następnie uczynił ją przewodniczką po Niebie w „Boskiej Komedii”. Dante angażował się również w życie polityczne, sprawował urząd priora w roku 1300, następnie wstąpił do cechu lekarzy i aptekarzy. Jako członek Białych we Florencji występował przeciw nieograniczonej supremacji papieża. Po zwycięstwie Czarnych został oskarżony, skazany na grzywnę i dwa lata wygnania, później na dożywotnie wygnanie. Do końca życia przebywał na różnych dworach włoskich, zmarł w Rawennie. Boską komedię Dante tworzył w latach 1308–1321. Jest uważana za syntezę średniowiecznej myśli filozoficznej, historycznej, teologicznej; wywarła znaczący wpływ na kulturę europejską. Jej pierwsza edycja drukiem, w języku włoskim, ukazała się w 1472 r. w Foligno w drukarni Johannesa Numeistra (typografa pochodzącego z Moguncji).

Poddany konserwacji egzemplarz pochodzi z pierwszej edycji (1544 r.), w której po raz pierwszy zamieszczono komentarz Alessandro Vellutello. Komentator zadedykował dzieło Dantego papieżowi Pawłowi III (1534-1549), który, ze względu na wysoką kulturę i mecenat nad sztuką i literaturą, określany był jako „ostatni renesansowy papież”. Dzieło wydrukował Francesco Marcolini (przyjaciel Tycjana) w swojej weneckiej oficynie. Wydanie to zawiera jedne z najpiękniejszych ilustracji do poematu renesansowego w XVI wieku. Drzeworyty prawdopodobnie wykonane zostały przez Giovanniego Britto, który pracował jako grawer u Marcoliniego.

Od czerwca 2022 roku w warszawskiej pracowni trwała konserwacja. Badania czystości mikrobiologicznej wykazały, że wszystkie starodruki muszą być poddane dezynfekcji tlenkiem etylenu. Po dezynfekcji przystąpiono do kolejnych prac nad zbiorem starodruków. Dwa z nich konserwowane były „na bloku”, czyli bez demontażu ksiąg, a zacieki na kartach papieru usuwano przy zastosowaniu wilgotnych przekładek i kompresów. Natomiast trzy starodruki zdemontowano, rozłożono na składki i karty, które po wstępnym oczyszczeniu zostały wykąpane i wzmocnione strukturalnie metylocelulozą. Jeszcze przed przystąpieniem do zabiegów mokrych wykonano próby odporności pieczątek oraz zapisków na rozpuszczalniki. Przedarcia papieru były sklejane, a same karty prostowane pod obciążeniem. Przed zszyciem składki ksiąg zostały przekazane do digitalizacji. Do Opola starodruki powróciły w ochronnych futerałach i pudłach z miękką wyściółką zabezpieczającą oprawy przed przetarciem powierzchni. Po konserwacji starodruki odzyskały swoje dawne walory estetyczne. Przebieg prac konserwatorskich został utrwalony w dokumentacji fotograficznej i opisowej, a cyfrowa wersja starodruków dostępna jest w Opolskiej Bibliotece Cyfrowej. Konserwacja księgozbioru zabytkowego dokumentującego przeszłość umożliwi czytelnikom wykorzystanie go do celów badawczych i poznawczych. Jednocześnie Biblioteka zabezpieczy dla obecnych i przyszłych odbiorców cenne dla dziedzictwa europejskiego starodruki. W Zamku w Rogowie Opolskim przechowywane w odpowiednich warunkach (wilgotność i temperatura), przez kolejne stulecia służyć będą miłośnikom tego, co minęło, a przecież ciągle trwa.

Zakonserwowane w bieżącym roku starodruki to tylko drobna część ze zbioru ksiąg wydrukowanych w XVI stuleciu, a gromadzonych przez Wojewódzką Bibliotekę Publiczną w Opolu od 1951 roku.

„Konserwacja XVI-wiecznych zabytków piśmiennictwa ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Opolu” zrealizowana w ramach Programu: „Wspieranie działań muzealnych”

„Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury –państwowego funduszu celowego”

Zadanie dofinansowane przez Samorząd Województwa Opolskiego.

• redakcja(at)bibliotekarzopolski.pl