Od 2022 roku Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Opolu, dzięki środkom pozyskiwanym z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz dofinansowaniu przez Samorząd Województwa Opolskiego, realizuje projekty na konserwację XVI-wiecznych starodruków. W 2022 roku konserwacji poddano 5 starodruków, w 2023 roku 3 starodruki, a w roku bieżącym kolejne 3 księgi dzięki konserwacji zostały zabezpieczone dla przyszłych pokoleń. Wszystkie, ze względu na zły stan zachowania, wyselekcjonowane zostały z księgozbioru i od wielu lat, na półkach biblioteki w Zamku w Rogowie Opolskim, cierpliwie czekały na konserwację.<.p>

672 st. Teokryt Theocriti Idyllia, hoc est parua Poemata XXXVI. Eiusdem Epigrammata XIX. Eiusdem Bipennis et Ala. Praeter haec, accessere Scholia utilissima Zachariae Calliergi, hactenus paucis visa, Basileae: per Haeredes Andreae Cratandri, 1541 r.

Proweniencje: na przedniej wyklejce podpis: „Sum Georgij Trespi Bregensis”. W 1550 r. Georgij Trespi Bregensis odnotowany został w wykazie studentów semestru letniego Wydziału Teologii Uniwersytetu w Wittenberdze.

Część graficzna: dzieło wydrukowane w języku greckim, ze wstępem po łacinie oraz marginaliami grecko-łacińskimi, ozdobione zostało inicjałami, m.in. na stronie 164 inicjał A (z dwiema postaciami niosącymi na kiju olbrzymią kiść winogron); winieta ukazująca tańczące pary.

Inne elementy graficzne jakby opasują cztery wiersze: siringa (fletnia Pana) złożona z szeregu drewnianych piszczałek. Na fletni grywał opiekun pasterzy i trzód bożek Pan i satyrowie. Pelekys, czyli obosieczny topór (labrys), pterygion (para skrzydeł), bomos (ołtarz) miejsce kultu, ofiary, komunikacji z bóstwem.

Sygnet drukarski: rzymska Occasio (Okazja) - podobnie jak grecki Kairos, w którego atrybuty wyposażył ją Holbein – to bogini możliwości, alegoria sprzyjającego losu.

Teokryt (ok. 310-ok. 250 p.n.e.) - grecki poeta, urodzony w doryckich Syrakuzach, uważany jest za twórcę i najwybitniejszego przedstawiciela poezji bukolicznej. Twórczo związany był z trzema ośrodkami: Sycylią, Aleksandrią i wyspą Kos, znaną ze świątyni Asklepiosa i sławnej szkoły lekarskiej. Na wyspie działali poeci, zgromadzeni wokół Filotesa, do których dołączył Teokryt. Następnie przez kilka lat przebywał w Aleksandrii na dworze Ptolemeusza II. Tu spotkał Kallimacha, uważanego za największego poetę epoki aleksandryjskiej. Po powrocie na Kos podejmował podróże po miastach i wyspach Morza Egejskiego.

Jego twórczość - oparta na podaniach, obyczajach i krajobrazie sycylijskim - obejmuje hymny ku czci bogów, panegiryki na cześć władców, epyliony (krótkie utwory epickie z wplecionymi uczonymi dygresjami o treści mitologicznej), mimy (krótkie dialogi, przeważnie 2-osobowe, małe dramatyczne obrazki), epigramaty (krótkie utwory poetyckie, wywodzące się z inskrypcji nagrobnych lub pomnikowych). Największą sławą cieszyły się idylle, czyli utwory drobne, zwykle wydawane pojedynczo. Miały różny styl, język, metrum, a także treść. Jednak ze względu na częste odniesienia do życia pasterzy, idylla kojarzy się z pieśnią pasterską, wykonywaną z towarzyszeniem instrumentu, m.in. aulosu. Utwory Teokryta zachowały się w Corpus Theocriteum, w którym oprócz utworów autentycznych poety są także utwory jego naśladowców i dwóch bukolików - Moschosa i Biona.

Idylle: Tyrsis (pasterz kóz śpiewa pieśń o Dafnisie, który wolał umrzeć niż ulec Afrodycie); Serenada pasterska (koźlarz śpiewa pieśń o nieodwzajemnionej miłości); Battos i Korydon (rozmowa dwóch pasterzy na błahe tematy); Komatas i Lakon oraz Dafnis i Damojtas (kłótnia dwóch pasterzy); Talizje inaczej Dożynki (na wyspie Kos przyjaciele wędrują na święto plonów, dwóch z nich wdaje się w zawody poetyckie, śpiewając pieśni miłosne); Żeńcy (dialog między dwoma żniwiarzami, jeden z nich cierpi z miłości i śpiewa pieśń do ukochanej); Cyklop (miłość Polifema do pięknej Galatei);

Mimy: Czarodziejki (nieszczęśliwa z miłości Simajta za pomocą czarów chce odzyskać niewiernego kochanka); Syrakuzanki (dialog młodych Syrakuzanek mieszkających w Aleksandrii, udających się na święto Adonisa, a także hymn ku czci Afrodyty i Adonisa, wykonywany przez śpiewaczkę z Argos);

Panegiryki: Charyty (ku czci Hierona II); Pochwała Ptolemeusza (na cześć Ptolemeusza II);

Epyliony: Hylas (dotyczy motywu porwania przez nimfy przyjaciela Heraklesa); Hymn na Dioskurów (dotyczy Argonautów); Bakchantki (król Teb Penteus rozszarpany przez matkę i siostry podczas Bakchnaliów); Mały Herakles (o pierwszym czynie Heraklesa).

Współtwórcy dzieła:

Andreas Cratander (1490-1540) był szwajcarskim drukarzem, wydawcą, jak również sprzedawcą książek. Według szacunków, jego warsztat w Bazylei opublikował w latach 1518–1535 co najmniej 150 pojedynczych dzieł, głównie klasyków łacińskich oraz greckich w ich oryginalnych językach. Prace kontynuowali spadkobiercy. Pochodził ze Strasburga, od 1519 r. przebywał w Bazylei; studiował w Heidelbergu. Był między innymi zecerem u Matthiasa Schürera w Strasburgu, korektorem u Adama Petriego w Bazylei. Prowadził drukarnię w Bazylei, która była wówczas centrum wymiany intelektualnej i działalności drukarskiej, a więc istniało duże zapotrzebowanie na aktualne edycje naukowe. W firmie Cratandera redagowano podręczniki dla humanistów, starożytnych autorów (Arystofanes, Cicero, Horacy, Teokryt, greccy lekarze) oraz pisma reformatorów. Przez cały okres działalności, w tym także spadkobierców, wydrukowano ponad 200 dzieł, głównie tekstów łacińskich, ale także w języku greckim, niemieckim, francuskim i hebrajskim. Publikacje te składały się w szczególności z humanistycznych wydań szkolnych i nowych wydań starożytnych autorów. Wydania dzieł opierały się na nowatorskim podejściu do technik krytyki tekstowej. Cratander starał się dotrzeć do jak największej liczby manuskryptów, w czym pomocni byli jego przyjaciele podróżujący po całej Europie. Cratander, wspierany przez redakcję w swoim warsztacie, porównywał różne wersje tekstu, ustalał podobieństwa i różnice między dostępnymi wariantami. Proces porównywania manuskryptów nadal uważany jest za kluczowy element krytyki tekstowej, niezbędny do ustanowienia wiarygodnego tekstu. Nie było to powszechną praktyką w czasach Cratandera, kiedy to teksty były kopiowane ręcznie z jednego manuskryptu do drugiego.

Sygnet drukarski przygotował Hans Holbein Młodszy (1497-1543), jeden z największych artystów XVI stulecia, w latach 1515-1526 w Bazylei współczesny był Cratanderowi.

Scholia (notatki, komentarze) opracował Zacharias Calliergis (Kallerges) (1473-1524) - grecki humanista pochodzący z Krety, znany z kopiowania manuskryptów, współwłaściciel drukarni, wydawca pionierskich druków w języku greckim. Był też założycielem Gimnazjum Greckiego na Kwirynale w Rzymie.

De vita et moribus Ignatii Loiolae wydawane było w 1585 roku w Wenecji, Kolonii, Rzymie; w 1637 roku w Antwerpii; w 1727 roku w Padwie.
. Inne dzieła autorstwa Maffeiusa:
- Vite di XVII confessori di Cristo, Roma 1601 r.; - Historiarum Indicarum libri XVI. Selectarum item ex India epistolarum libri IV, apud Philippum Iunctam, Florentia 1589 r. Przetłumaczone z łaciny na włoski przez Francesco Serdonati, a opublikowane w dwóch tomach w 1830 r.; ; - Degli Annali di Gregorio XIII pontonice massi dati w luce da Carlo Coquelines, Roma 1742 r.

W zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Opolu, z drukarni Zannettusa, oprócz Maffeiusa De vita et moribus Ignatii Loiolae znajduje się też De Legibvs et Senatvs Consvltis liber autorstwa Antonia Augustina z 1583 roku.

1550 st. Surius Laurentius De probatis Sanctorum historiis, partim ex tomis Aloysii Lipomani, doctissimi Episcopi, partim etiam ex egregiis manuscriptis codicibus, quarum permultae antehac nunquam in lucem prodiere, optima fide collectis per F Laurentium Surium Carthusianum domus Coloniensis, nunc recens recognitis atque aliquot Vitarum accessione auctis per F. Iacobum Mosandrum eiusdem Carthusiae monachum, tomus sextus, complectens sanctos mensium novembris et decembris, Coloniae Agrippinae: Apud Geruinum Calenium et haeredes Quentelios, 1581 r.

Laurentius Surius (1522-1578) urodził się w Lubece w zamożnej i szanowanej rodzinie, jego ojciec był złotnikiem. W 1534 roku rozpoczął studia na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą. Następnie przebywał i studiował w Kolonii, gdzie uzyskał tytuł licencjata w 1537 roku, a dwa lata później został magistrem sztuki. Podczas studiów zaprzyjaźnił się z Petrusem Canisiusem, pod którego wpływem zainteresował się reformacją oraz humanizmem. Ze swoimi zdolnościami Surius mógł zrobić karierę uniwersytecką, jednak spotkał Johannesa Justusa Lanspergiusa, który nakłonił go do wstąpienia do klasztoru kartuzów św. Barbary w Kolonii. W 1541 roku złożył śluby, a dwa lata później został wyświęcony na kapłana. Poza krótkim pobytem w Moguncji, większą część życia spędził w swoim klasztorze, gdzie dla innych braci stał się wzorem pobożności, sztywnego przestrzegania obowiązujących zasad i intensywnej pracy naukowej. Z tych powodów był bardzo ceniony przez papieża Piusa V. Surius zmarł w Kolonii 25 maja 1578 roku.

Surius napisał wiele prac dotyczących historii i hagiografii Kościoła. Przełożył na łacinę wydania mistyków późnego średniowiecza. Translacja, czy też redakcja dzieł miała na celu przybliżenie i szersze udostępnienie europejskim czytelnikom twórczości Johannesa Taulera (1300-1361), Heinricha Seuse (1297-1366) i Jana van Ruysbroecka (1293-1381).

Twórczość Suriusa dotyczyła głównie historii Kościoła: w 1561 r. opublikował dzieła papieża Leona I Domini Leonis ejus nominis primi... opera quidem haberi potuerunt omnia..., a w 1567 roku w czterech tomach wydał Concilia omnia tum generalia tum provincialia. W 1568 roku ukazała się książka historyczna Commentarius brevis rerum in orbe gestarum, ab anno salutis 1500. usque in annum 1568, ex optimis quibusque scriptoribus congestus, & nunc recens multis locis non parum auctus & locupletatus..., Coloniae: apud Gervinum Calenium & haeredes Iohannis Quentel. Była to kontynuacja Kroniki Johannesa Nauclerusa; obejmowała lata 1500 a 1568, jednak wydarzenia szesnastego stulecia ukazywała przede wszystkim z katolickiego punktu widzenia. W zbiorach WBP znajduje się egzemplarz tego dzieła. Oprawiony w rękopis pergaminowy, na stronach 98, 313, 561-562 zawiera informacje o Polsce.

Głównym dziełem Suriusa stał się, poddany konserwacji w bieżącym roku, zbiór życia świętych De probatis Sanctorum historiis…, którego pierwsza edycja

W zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Opolu znajduje się szósty tom dzieła, obejmujący świętych z miesięcy listopada i grudnia. Karty, tej imponujących rozmiarów księgi, zachowały się z zaciekami i otworami po niegdyś żerujących owadach. Oprawa skórzana - z pięknymi tłoczeniami i jeszcze dziś ze śladami dawnej świetności, przed konserwacją z zaciekami i plamami - po konserwacji odzyskała swoje walory estetyczne. Prawdziwą ozdobą księgi jest też portret jej autora Laurentiusa Suriusa, ukazanego w stroju mnicha w trakcie pracy nad manuskryptem.

Od lipca do listopada 2024 roku trzy szesnastowieczne starodruki poddawane były konserwacji w warszawskiej pracowni GOREK RESTAURO.

Dzieło Teokryta konserwowano „na bloku”, czyli bez demontażu bloku książki na składki kart.

Karty bloku (zabrudzone z zaciekami po zalaniu) czyszczone były gumkami na sucho, następnie myte metodą przekładkową, przy zastosowaniu nawilżonych bibuł filtracyjnych. Suszenie odbywało się pod obciążeniem. Osłabiony, zwiotczały papier wzmocniono metylocelulozą.

Efekty prac nad blokiem są bardzo widoczne, również dawną świetność odzyskała skórzana, wytłaczana oprawa starego druku, przed konserwacją mocno zabrudzona, z rdzawymi plamami.

Dzieło Maffeiusa poddano pełnej konserwacji, czyli zdemontowano oprawę od bloku, zdjęto kapitałki, a karty rozłożono na składki.

Znak wodny (filigran)

Czyszczenie oprawy

Pergamin okładki (zachowany z przetarciami, plamamii zaciekami) odzyskał jasnokremową jednolitą barwę. Również karty dzieła po czyszczeniu i kąpielach, uszyte zostały w blok książki z powtórzeniem oryginalnej pozycji zwięzów.

Dzieło Suriusa, dużego formatu i o dużej objętości, zachowało się w oprawie z białej skóry ze ślepymi tłoczeniami i częściowo zachowanymi mosiężnymi zapięciami.

Powierzchnia lica skóry była silnie zabrudzona z plamami i zaciekami, jak również z ubytkami w górnych krawędziach. Dużym problemem dla konserwatora był tłoczony rysunek oprawy, a co się z tym wiąże konieczność bardzo delikatnego czyszczenia i usuwania zanieczyszczeń, warstwa po warstwie, do uzyskania wyrazistości tłoczeń.

Przebieg prac konserwatorskich utrwalono w dokumentacji opisowo-fotograficznej. Księgi zdigitalizowano, a ich wersje cyfrowe dostępne będą w Opolskiej Bibliotece Cyfrowej. Oryginały powróciły do Zamku w Rogowie „odrodzone”, z zachowanymi wszystkimi oryginalnymi elementami. W ochronnych pudłach i futerałach, z miękką wyściółką zabezpieczającą oprawy przed przetarciem, przetrwają, by w przyszłości nawiązywać do przeszłości.

Libri aeterni sunt.

Laurentius Surius

„Konserwacja XVI-wiecznych zabytków piśmiennictwa ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Opolu – ciąg dalszy” zrealizowana w ramach Programu: „Wspieranie działań muzealnych”

• redakcja(at)bibliotekarzopolski.pl