Od Redakcji: kontynuujemy publikację pracy magisterskiej Zainteresowania czytelnicze dzieci (na przykładzie Klubu Czytających Rodzin w Namysłowie) pani Agnieszki Klimas – kierownik Biblioteki Publicznej w Namysłowie. Praca ta to wynik nie tylko teoretycznych studiów, ale przede wszystkim – i co najcenniejsze – praktycznych doświadczeń z małymi czytelnikami. Autorce bardzo dziękujemy za podzielenie się z nami swoimi przemyśleniami i badaniami, które polecamy Państwa uwadze.

5. Postawy czytelnicze uczniów – stan badań

Zastanawiając się nad istotą postawy czytelniczej, należy zacząć od jej zdefiniowania. Cytując Wincentego Okonia „postawa to względnie trwała dyspozycja przejawiająca się w zachowaniach, których cechą jest pozytywny lub negatywny stosunek emocjonalny do jakiegoś przedmiotu, osób, sytuacji (…)”¹. Myśląc o postawie czytelniczej możemy śmiało stwierdzić, iż jest to nic innego jak emocjonalny stosunek do książki i czytania. Może on być zarówno negatywny jak i pozytywny, zależy to od sytuacji, w których dziecko uczestniczyło. Trudno oczekiwać pozytywnego nastawienia do czytania, jeśli rodzice nie czytali dziecku i nie wyrabiali w nim nawyku sięgania po książkę. Jednak „wielu mądrych rodziców podsuwa swym pociechom już od najmłodszych lat książkę, czy to wypożyczaną z biblioteki, czy to zakupioną, w miarę możliwości, w księgarniach. Staje się ona często pięknym prezentem na różne okazje. Umożliwia to dziecku tworzenie swych małych biblioteczek. Stałym punktem dnia, wyczekiwanym przez dziecko, staje się wspólne czytanie książeczek”². U takiego dziecka, będącego już w wieku szkolnym, będzie skutecznie wypracowana postawa czytelnicza. „W pierwszych klasach szkoły podstawowej dziecko uczy się trudnej sztuki czytania i wtedy rozpoczyna się jego samodzielna przygoda z książką. Samo może wybrać lektury w bibliotece szkolnej lub publicznej. W sytuacji wolnego dostępu do półek, staje ono przed skarbnicą gdzie może dotknąć, obejrzeć i na koniec wybrać dla siebie odpowiednią pozycję. Gdy ma do dyspozycji bogaty księgozbiór, może dotrzeć do książki o interesującej go tematyce, ciekawie wydanej i o oczekiwanej objętości”³. Uczeń, który ma możliwość samodzielnie sięgnąć po książkę wybiera literaturę zgodnie z własnymi możliwościami odbiorczymi i własnymi zainteresowaniami. Bazując na informacjach pochodzących z badań, uczniowie młodszych klas wybierają przede wszystkim książeczki o zwierzętach, o przygodach swoich rówieśników. Ich wybory skierowane są również na wszelkiego rodzaju baśnie i bajki. Najbardziej popularne z nich to baśnie Andersena („Brzydkie kaczątko”, „Calineczka”, „Królowa Śniegu”), baśnie Ch. Perrault („Kopciuszek”, „ Jaś i Małgosia”), legendy polskie. Dużą popularnością wśród badanych uczniów cieszyły się także komiksy, zaczynając od popularnego Kaczora Donalda i Koziołka Matołka, przez Kajka i Kokosza a kończąc na Scooby – Doo. Dla uczniów klas wczesnoszkolnych ważna jest już nie tylko szata graficzna książki, choć w dalszym ciągu jest istotnym elementem zachęcającym do sięgnięcia po książkę. W tym wieku co raz ważniejsza staje się treść utworu literackiego, bohaterowie, ich przygody i szczęśliwe zakończenie. Badając postawy czytelnicze uczniów najczęściej zaczyna się od pytania dotyczącego czytania obowiązkowych lektur szkolnych.

W marcu 2018 r. takie badanie przeprowadzono w klasach szóstych szkół podstawowych. Wśród grupy badanych uczniów było 148 dziewczynek i 167 chłopców. Na jego podstawie można było wywnioskować, że częściej lektury czytają dziewczynki (81%), niż chłopcy (72%). Jednak na pytanie czy lubisz czytać obowiązkowe lektury zdecydowana większość odpowiedziała nie (70% wśród chłopców i 65% wśród dziewczynek). Podsumowując te badania widzimy, że tylko 32% lubi czytać książki narzucone im przez szkołę, 68% jest temu przeciwnych. W dalszej części tego badania chciano zorientować się, czy uczniowie czytają inne książki niż lektury szkolne. Tutaj ponownie w większości były dziewczynki (76%), natomiast pozytywnej odpowiedzi wśród chłopców udzieliło mniej niż połowa badanych – 45%. Analizując dalej wśród badanych uczniów mniej niż połowa czyta nie więcej, niż jedną książkę w miesiącu – 43%. 3 lub 4 książki w miesiącu czyta już tylko 12% badanych uczniów, w tym 23 dziewczynek (15%) i 15 chłopców (niecałe 9%). Patrząc tylko na niektóre przytoczone wyżej wyniki tych badań można stwierdzić, „– że: w przypadku dzieci czytających mniej niż jedną książkę miesięcznie (43%) nie jest realizowana obowiązująca podstawa programowa dla klas IV–VI, ustanowiona przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (Ministerstwo Edukacji Narodowej, 2017a), na którą składa się 18 lektur obowiązkowych i 22 lektury uzupełniające (Ministerstwo Edukacji Narodowej, 2017b);dzieci – miesięcznie stanowią zdecydowaną mniejszość czytające więcej niż 3 książki badanej populacji (17%)”⁴.

Inne badania zostały przeprowadzone wiosną 2012 roku wśród dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Krzysztof Kruszko w „Lubelskim Roczniku Pedagogicznym” z 2015 r. przedstawił takie badania w artykule „Zainteresowania czytelnicze dzieci w wieku wczesnoszkolnym”. W badaniach wzięło udział 142 uczniów z klas II i III zarówno z terenów wiejskich jak i miejskich. Wśród badanych było 75 dziewczynek oraz 67 chłopców. Analizując te badania można wyciągnąć wnioski, że większość dzieci (78.9%) słuchała czytanych im książek już od najmłodszych lat. Tylko co 5 dziecko przyznało, że nikt im w dzieciństwie nie czytał książek. Wśród dzieci, którym czytano, co trzecie z nich przyznało, że akt czytania był inicjowany przynajmniej 2-3 razy w tygodniu (31,7%). Niestety podobny procent badanych uczniów stwierdziło, że mieli czytane przez rodziców książki tylko kilka razy w roku (30,3%). Te wyniki potwierdzają motywacje czytelnicze uczniów w trakcie trwania ich edukacji. Dzięki obecności książki we wczesnym okresie dzieciństwa tworzą się silne postawy czytelnicze. Do ich umacniania przyczynia się także szkoła. Pierwszą, najbardziej znaną formą inicjacji czytelniczej jest zachęcanie uczniów do czytania lektur szkolnych. Wśród badanych uczniów niemal połowa (44 %) czyta od 5 – 10 książek rocznie. Zdecydowanie więcej wśród tych czytających jest dziewczynek. 27,5% badanych przyznało się do czytania więcej niż 10 książek w skali roku. Zatem zainteresowanie proponowanymi lekturami wykazuje tylko 38% uczniów, z czego większość to dziewczynki (41,3%). Niewielki odsetek dzieci (5,6%) stwierdziło, że lektury szkolne w ogóle nie są interesujące. Można się spodziewać, iż wśród dzieci mniej czytających słabo rozwinie się umiejętność czytania ze zrozumieniem, a co za tym idzie nie wyrobią w sobie aktywnych postaw czytelniczych. To również nie będzie miało pozytywnego przełożenia w ich osiągnięciach szkolnych. Niepokojące jest to, że wśród czytających uczniów 13,4% czyta książki tylko fragmentarycznie. Szczególnie w klasach starszych, w których uczniowie wyszukują np. potrzebnych do lekcji fragmentów lektury. Rzadko są to fragmenty, które szczególnie trafiają w zainteresowania czytelnicze dzieci. Pocieszający jest fakt, że często uczniowie klas wczesnoszkolnych sięgają po książki, kiedy chcą zagospodarować sobie czas wolny. Co trzecie dziecko z badanej grupy potwierdziło taką decyzję. Ponownie w tej grupie przeważają dziewczynki. Wyodrębnił się jednak odsetek dzieci (17,6%), które stwierdziły, że nuda wcale nie zachęca ich do sięgania po książkę. Zdecydowanie wyższy jest on wśród dzieci wiejskich niż miejskich, a różnica wynosi aż 7%. Widać więc, że dzieci, które naprawdę lubią czytać starają się tak organizować czas, aby codziennie znaleźć chwilkę na przeczytanie choćby fragmentu książki. Potwierdza się również teoria co do wybieranych przez uczniów gatunków literackich. Dziewczynki sięgają głównie po baśnie i bajki(40%), rzadziej po książki historyczne (13,3%), przygodowe (28%) czy fantastyczne (14,7%). U chłopców z kolei wybory skierowane są głównie na powieści przygodowe (40,3%), mniej historyczne (17,9%) czy fantastyczne (11,9%).

Mniejszym zainteresowaniem niż książka cieszy się dziecięca prasa. Czasopism w ogóle nie czyta aż 59,1% badanych uczniów, przy czym wśród czytających czasopisma najciekawsze stanowią te o tematyce związanej z modą (dziewczynki) i komputerami (chłopcy). Zachęcające dla sięgnięcia po prasę dziecięcą jest umieszczanie w czasopismach krzyżówek, rebusów, łamigłówek itp. dodatków. To motywuje 16,9% badanych uczniów do czytania prasy dziecięcej. Wyniki badań sondażowych potwierdzają, że większość dzieci nie czyta systematycznie czasopism. „Jednakże 40,8% uczniów klas drugich i trzecich na poziomie edukacji wczesnoszkolnej wykazuje zainteresowanie prasą i czyta ją systematycznie. Wyniki tego badania pokazuje tabela 1.

Należy wspomnieć, że to co najczęściej interesuje młodego czytelnika nie ma nic wspólnego z jego zainteresowaniami. Najczęściej sięgają oni po to, co zostanie zakupione i przyniesione do domu przez ich rodziców. Uczniowie zapytani o ich preferencje czytelnicze związane z czasopismami, poza modą i komputerami, wspominali tematykę związaną z kosmosem i przyrodą. Głównie jednak taka tendencja występuje wśród chłopców.

Ciekawym dla badanej grupy uczniów gatunkiem literackim jest poezja. Uczniowie klas I – III mają z nią częsty kontakt w swojej edukacji. Często też przy różnych okazjach uczą się wierszy na pamięć. 40,8% badanej grupy potwierdziło, że chętnie sięgają po dziecięcą poezję, jednak w ogóle wierszy nie czyta 24,6%. Nierzadko ten gatunek literacki zachęca młodego człowieka do podejmowania prób tworzenia własnej poezji. Niejednokrotnie pod wpływem różnych emocji powstają wiersze. Głównie jednak taką inicjatywę podejmują dziewczynki (62%).

Dostęp młodego czytelnika do literatury jest obecnie bardzo szeroki. Zaczynając od prywatnych księgozbiorów, poprzez książki pożyczone od kolegów, biblioteki szkolne, a kończąc na bibliotekach publicznych. Na podstawie badań widać, że 28% dzieci posiada własną biblioteczkę, od kolegów i koleżanek książki i czasopisma pożycza 12,8% uczniów. 52% badanej grupy potwierdziło, że książki otrzymało w prezencie. Dziecko, które otrzyma książkę uczy się kontaktu z nią, w nawyk wchodzi mu dbanie o książkę, a co najważniejsze w każdej chwili może po nią sięgnąć. Niestety nie wszystkim dzieciom czytanie sprawia radość i przyjemność. Badania Agnieszki Bartosik ukazane w czasopiśmie „Nauczyciel i Szkoła” z roku 2001 pokazują, że dla nieco ponad 56% badanym samodzielne czytanie jest interesujące. Pozostali wolą oglądać bajki i baśnie w telewizji lub słuchać, jak opowiada mama czy babcia (18,75%). W tych badaniach potwierdzają się dane wynikające z badań z 2015r. wspominanych wyżej. Pojawia się tu jednak zainteresowanie komiksem, o którym nie było mowy. Według przeprowadzonych przez panią Agnieszkę Bartosik badań aż 62% badanych uczniów wyraziło chęć czytania komiksów. Wśród popularnych tytułów wymienione zostały: Kaczor Donald, Batman i Spiderman. Ponad 33% badanych dzieci stwierdziło, że nie lubi czytać komiksów i nie ma wśród nich ulubionego bohatera.

Podsumowaniem rozważań związanych z tematem zainteresowań czytelniczych dzieci są badania przeprowadzone w 2017 roku wśród uczniów klas I–III szkół podstawowych na terenie Czerwionki - Leszczyn, miasta usytuowanego w powiecie rybnickim w województwie śląskim. Badaniem objętych zostało 106 osób, w tym 54 dziewczynki i 52 chłopców. Wśród badanych czytanie książek potwierdziło prawie 89% dziewczynek i 73% chłopców.

Respondenci zapytani o częstotliwość czytania najczęściej padała odpowiedź codziennie (43,3%) oraz raz w tygodniu (35,75%). Zaskakujący był wynik odpowiedzi o powód sięgania po książkę. Badani uczniowie nie byli tutaj już tacy zgodni. „W uzyskanych wynikach uwagę zwraca rozbieżność w odpowiedziach dziewcząt i chłopców. O ile głównym motywem sięgania po książkę przez uczennice, który zdeklasował inne opcje, jest ciekawość typowa dla dzieci w młodszym wieku szkolnym (62,96%), a książka traktowana jest m.in. jako źródło wiedzy o świecie, narzędzie służące rozwijaniu pasji i zainteresowań, o tyle dla uczniów kontakt z książką jest w głównej mierze powodowany przez przymus ze strony dorosłych (42,31%)” . Dokładne wyniki przedstawia tabela poniżej:

Postawy czytelnicze uczniów mają swoje źródła w różnych momentach ich życia. Najczęściej kształtowanie tych postaw zaczyna się w domu rodzinnym. Im częściej dziecko ma kontakt z literaturą, tym większe znaczenie będzie miała dla niego książka w dalszym życiu. Zainteresowanie książką i rodzajem tej książki jest efektem wielokierunkowej pracy; wynika także z różnorodności bodźców jakie dostaje młody człowiek. Podsumowując przytaczane wyniki badań, stwierdzić można, że „potrzeba czytania i kontaktu z książką występuje u większości uczniów klas młodszych. Jednocześnie dziewczęta są bardziej pracowite, staranne i chętniej się uczą. Z tego względu zdecydowanie częściej niż chłopcy sięgają po literaturę. Głównym motywem jest tutaj chęć dowiedzenia się czegoś. (…) Nie wykazano natomiast, że pochodzenie społeczne uczniów, a tym samym wykształcenie rodziców jest czynnikiem istotnie różnicującym zainteresowania czytelnicze dzieci. Jednakże z całą pewnością treść czytelnictwa ma związek z atmosferą, kręgiem kultury i tradycji czytania w domu”⁵. Zdecydowanie największy wpływ na kreowanie postawy czytelniczej uczniów mają więc rodzice, nauczyciele oraz bibliotekarze. To w dużej mierze zależy właśnie od nich, czy książka będzie towarzyszyła dziecku przez całe jego życie.

• redakcja(at)bibliotekarzopolski.pl